Değersiz alacaklar, değerleme günü itibariyle tahsil edilebilme olanağı bulunmayan senetli ve senetsiz alacaklardır.Vergi Usul Kanunu’nun 322. Maddesine göre, kazai bir hükme veya kanaat verici bir vesikaya göre tahsiline artık imkan kalmayan alacaklar değersiz alacak sayılmaktadır. Yasa hükmünden de anlaşılacağı üzere bir alacağın değersiz alacak olarak kabul edilebilmesi için kazai hükme veya kanaat verici bir vesikaya göre tahsil edilebilme olanağının kalmaması gerekmektedir. Bu nedenle bir alacağın değersiz alacak olarak kabul edilebilmesi için, alacağın tahsili için bütün kanuni yollara başvurulması ve artık alacağın tahsil edilemeyeceğinin mahkemece veya kanaat verici bir vesika ile tesbit edilmesi gerekir. Bir alacağın değersiz alacak sayılması için alacağın senetli veya senetsiz olmasının bir önemi bulunmamaktadır. Diğer koşulların var olması halinde hem senede bağlı hem de senetsiz alacaklar değersiz alacak olarak zarar veya gider yazılabilir. B- BiR ALACAğIN DEğERSiZ ALACAK SAYILABiLMESiNiN KOşULLARI Bir alacağın değersiz alacak olarak kabul edilebilmesi için aşağıdaki koşulların tamamının gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Alacak iş ve işletme ile ilgili Olmalıdır Bir alacağın değersiz alacak olarak nitelendirilip zarar yazılabilmesi için, alacağın iş ve işletme ile ilgili olması gerekir. Bu nedenle iş ve işletme ile ilgili olmayan alacaklar ve işletme sahiplerinin kişisel alacakları, işletme hesaplarına intikal ettirilmiş olsa bile, değersiz alacak olarak nitelendirilemez Alacak işletme Hesaplarına intikal Ettirilmiş Olmalıdır Değersiz alacak müessesesi ticari ve zirai kazançtaki tahakkuk esasının doğal bir sonucudur. Bilindiği üzere ticari ve zirai kazançta tahakkuk esası geçerli olup, mükellefler bedelini tahsil etmiş olsunlar veya olmasınlar satış hasılatlarının tamamını gelir olarak kaydederler. Bu nedenle, bedeli tahsil edilmeyen alacakların tahsilinin sonradan imkansız hale gelmesi durumunda belli koşulların varlığında değersiz alacak olarak gider veya zarar yazılabilmesi imkanı getirilmiştir. Bir alacağın değersiz alacak olarak zarar kaydedilebilmesi için, daha önceden işletme hesaplarına hasılat olarak intikal ettirilmiş olması gerekir. Bu nedenle, işletme hesaplarına hasılat olarak kaydedilmeyen alacakların daha sonradan değersiz alacak olarak gider veya zarar yazılması mümkün değildir. Mal alımına yönelik olarak verilen avansların daha sonradan tahsili imkansız hale gelse bile değersiz alacak olarak gider veya zarar yazılması mümkün değildir. Mal alımına yönelik olarak verilen avanslar hasılat hesapları na intikal ettirilmediğinden değersiz hale gelen avanslar değersiz alacak olarak gider veya zarar yazılamaz. Danıştay tarafından verilen bir kararda, kayıtdışı bırakılan alacakların değersiz alacak olarak nitelendirilemeyeceği belirtilmiştir. (Danıştay 4. Dairesi11.05.1972 E:1970/204 K:1972/3420)(1) 3) Alacağın Ticari ve Zirai Kazancın Elde Edilmesi ve idame Ettirilmesi ile ilgili Bulunması Bir alacağın değersiz alacak olarak zarar kaydedilebilmesi için gerekli olan koşullardan biri de; alacağın ticari ve zirai kazancın elde edilmesi ve idame ettirilmesi ile ilgili bulunmasıdır. Ticari ve zirai kazancın elde edilmesi ve idame ettirilmesi ile ilgili olmayan alacaklar değersiz alacak olarak zarar kaydedilemez. Hatır senedi ve her türlü kefaletten doğan alacakların tahsil edilebilme imkanı kalmasa bile değersiz alacak olarak değerlendirilip zarar kaydedilmesi mümkün değildir. 4) Kazai Bir Hükme Göre Alacağın Tahsiline Olanak Kalmadığının Anlaşılması V.U.K.’nun 322. Maddesinin birinci fıkrasına göre, kazai bir hükme veya kanaat verici bir vesikaya göre tahsiline artık imkan kalmayan alacaklar değersiz alacak olarak nitelendirilmiştir. Maddede geçen kazai hükümden, alacağın borçlu tarafından ödenmesine imkan kalmadığını gösteren mahkeme kararlarının anlaşılması gerekir. Bir alacağın değersiz alacak olarak zarar kaydedilebilmesi için, alacağın tahsili için bütün kanuni takibatın yapıldığı halde, tahsilin mümkün olmadığının anlaşılması ve mahkemece bu konuda karar verilmesi gerekir. Aciz vesikası kanaat verici bir vesika olmasına karşın aciz vesikasına dayanılarak bir alacak değersiz alacak olarak zarar kaydedilemez. Bir alacağın değersiz alacak olarak nitelendirilebilmesi için değerleme gününde tahsil edilebilme olanağının bulunmaması gerekir. Aciz vesikası, alacaklılara alacakları nı borçlunun mal varlığından zamanaşımı süresi ile sınırlı olmaksızın tahsil edilebilme imkanı veren resmi bir belge olduğundan, aciz vesikasına bağlanan alacakların borçludan tahsil edilebilme olanağı bulunmaktadır. idarenin görüşü de aciz vesikasına bağlanan alcakların değersiz alacak olarak kabul edilemeyeceği yönünde olup, verilen bir özelge “Aciz vesikasına dayanılarak bir alacağın değersiz alacak olarak kabulüne olanak yoktur. Bu tür alacaklar ancak karşılık ayırmak suretiyle amorti edilebilir.” şeklindedir. Ayrıca Hesap Uzmanları Danışma Komisyonu’nun 169 Sıra No’lu kararı da aciz vesikasına bağlanan alacakların değersiz alacak olarak nitelendirilemeyeceği yönündedir. Bu nedenle aciz vesikasına bağlanan alacaklar, değersiz alacak olarak değil ancak diğer şartların mevcudiyeti halinde şüpheli alacak olarak değerlendirilebilir. Ancak Danıştay’ın aciz vesikasına bağlanan alacakların değersiz alacak olarak nitelendirilebileceği yönünde kararları da mevcuttur.(3) 5) Alacağın, Kanaat Verici Bir Vesikaya Göre Tahsiline imkan Kalmadığının Anlaşılması Bir alacağın değersiz alacak olarak kabul edilebilmesinin bir koşuluda; alacağın kanaat verici bir vesikaya göre tahsiline imkan kalmadığınınanlaşılmasıdır. Ancak, hangi belgelerin kanaat verici belge sayılacakları yeterince açık değildir. Her olayın özelliğine göre değerlendirme yapılması gerekir. Uygulamada aşağıdaki belgeler kanaat verici vesika olarak kabul edilmektedir. Konkordato anlaşması. - Alacaktan vazgeçildiğini gösteren mahkeme tutanakları. - Borçlunun gaipliğine ilişkin mahkeme kararları ve buna bağlı olarak herhangi bir mal varlığının bulunmadığına dair resmi makam belgeleri.(4) -Borçlunun mal varlığı bırakmadan ölümü ve mirasçılarında mirası reddettiklerine dair resmi belgeler. - Borçlunun, ülkeyi dönmemek üzere terk ettiğine dair resmi makam belgeleri. - Borçlunun alacaklı tarafından açılan davayı kazandığına dair mahkeme kararları. Tarafların kendi aralarında düzenledikleri resmi şekilde düzenlenmiş olmayan alacaktan vazgeçme anlaşmalarının kanaat verici belge olarak kabul edilmesi mümkün değildir.(7) C- DEğERSiZ ALACAK MÜESSESESiNDEN YARARLANABiLECEK OLANLAR Değersiz alacak müessesesinden, bilanço ve işletme hesabına göre defter tutan tüccarlar ile bilanço ve işletme hesabına göre defter tutan çiftçiler yararlanabilir. Ticari ve zirai kazanç sahipleri dışındaki mükellefler değersiz alacak müessesesinden yararlanamazlar. D- DEğERSiZ ALACAğIN ZARAR OLARAK KAYDEDiLECEği HESAP DÖNEMi V.U.K’nun 322. Maddesine göre değersiz alacaklar, bu mahiyete girdikleri tarihte tasarruf değerlerini kaybederler ve mukayyet değerleriyle zarara geçirilerek yok edilirler. Madde metninden de görüleceği üzere değersiz alacakların değersiz hale geldikleri yılda zarar kaydedilmesi gerekmektedir. Değersiz hale geldiği yılda zarar kaydedilmeyen alacakların daha sonraki yıllarda zarar kaydedilmesi mümkün değildir. idarenin görüşü de bu yönde olup, değersiz hale gelen alacağın değersiz hale geldiği hesap döneminde gider veya zarar kaydedilmesi gerekmektedir. (31.03.1975 Tarih, 9.24458.32341/18316 sayılı özelge)(8) Danıştay tarafından verilen bir kararda “Değersiz alacağın ancak değersiz hale geldiği yılda zarar kaydedilmesinin gerekli olduğu, daha sonraki dönemlerde zarar kaydedilmesinin sözkonusu olmadığı” belirtilmiştir. (Danıştay 4. Dairesi 23.09.1974 Tarih E:1974/1489 K:1974/3181)(9) Bilanço esasına göre defter tutan mükellefler değersiz hale gelen alacaklarını bu tarihte zarar kaydederler. işletme hesabına göre defter tutanlar ise değersiz hale gelen alacaklarını bu tarihte işletme defterlerine gider olarak kaydederler. E- ZARAR KAYDEDiLEN DEğERSiZ ALACAğIN SONRADAN TAHSiL EDiLMESi Değersiz alacakların, zarar kaydedilmesinden sonra tahsil edilmesi halinde, tahsil edilen miktarları tahsil edildikleri dönemde gelir olarak kaydedilir. F- DEğERSiZ ALACAKLARIN MUHASEBELEşTiRiLMESi Örnek: (A) A.ş.’nin dava safhasında bulunan 500 milyon TL alacağının borçludan tahsil edilemeyeceği mahkeme kararı ile kesinleşmiş- tir. Bu alacak için şüpheli alacak karşılığı ayrılmamıştır. (A) A.ş.’nin yapacağı muhasebe kayıtları şöyledir: 15.10.1996 689- Diğer Olağandışı Gider ve Zararlar 500.000.000.- 01- Değersiz Alacaklar 120- Alıcılar 500.000.000.- 31.12.1996 690- Dönem Karı veya Zararı 500.000.000.- 689- Diğer Olağandışı Gider ve Zararlar 500.000.000.- 01- Değersiz Alacaklar / Borçlu 1998 yılında borcunun 350.000.000.- TL’sını (A) A.ş.’ne ödemiştir. 15.02.1998 100- Kasa 350.000.000.- 671- Önceki Dönem Gelir ve Karları 350.000.00